Propaganda oraz socjotechniki są ściśle związane z życiem politycznym już od dawna. Nie zawsze są one jednak widoczne na pierwszy rzut oka, mimo że w pewnym stopniu zawsze występują.
O tym, czym jest propaganda oraz socjotechniki, które obecne są w polityce opowiedział prof. Łukasz Scheffs w jednym z odcinków Podcastu Maturalnego. Jak zawsze zapraszamy Was do wysłuchania odcinka z udziałem Pana profesora! My natomiast w tym tekście z serii postaramy się Wam wyjaśnić oraz streścić oba te zjawiska. Zapraszamy!
Propaganda – czym jest i skąd się wzięła?
Propaganda może być definiowana na wiele sposobów. Po pierwsze jest ona jedną z form komunikowania rozumianego jako proces porozumiewania się ludzi, którzy odgrywają w tym procesie zróżnicowane role. Propaganda jest również określana jako szerzenie poglądów, idei, a także haseł. Jest ona działaniem, które ma nakłonić ludzi do określonego zachowania. Definicja ta jest oczywiście jak najbardziej poprawna. Możemy ją jednak rozszerzyć. Dodajmy, że propaganda to także zręczne posługiwanie się sloganami, symbolami oraz obrazami. Jest to również sięganie do mitów czy stereotypów i wyobrażeń. Wszystkie te aspekty mają za zadanie oddziaływać na naszą świadomość oraz, co równie ważne, na naszą podświadomość.
Propaganda w życiu politycznym
Właśnie dlatego zaczęliśmy wykorzystywać propagandę w działalności politycznej. Skoro ma ona za zadanie motywować do określonego działania, jest idealnym narzędziem, aby nakłaniać ludzi do np. przyłączenia się do konkretnego ruchu, zaangażowania w konkretne działania zawarte w jego ideach itp. Tym samym może ona również służyć, aby nakłaniać ludzi do potępiania lub stygmatyzowania kogoś. Słowem podsumowania, propagandy w polityce używamy, aby wywrzeć określony wpływ na światopogląd człowieka, na jego decyzję, na życie społeczne, ale także, aby dawać ludziom konkretną orientację na zjawiska i wydarzenia wokół nich.
Uwarunkowanie historyczne i systemowe
Dzisiaj propaganda kojarzona jest raczej jako zjawisko negatywne. Takie jej postrzeganie ukształtowało się pod koniec XIX wieku, gdy oddziaływanie propagandowe wykorzystywane było niekoniecznie za pośrednictwem prawdziwych informacji. Odwoływanie się do kłamstwa jest jednak również charakterystycznym elementem propagandy.
Historycznie wyróżnić możemy 2 momenty w rozwoju propagandy. Pierwszym z nich jest etap bezpośrednich form propagandowych. W nim, propagandysta oddziałuje na ludzi „samym sobą” – swoją argumentacją i sztuką oratorską. Drugim momentem jest etap zróżnicowanych form propagandowych. Związany jest on z postępem technologicznym i wprowadzeniem propagandy do środków masowego oddziaływania. W związku z tym wyróżnić możemy fazę prasy, kina, czy złote lata radia, które stały się idealnymi narzędziami do wykorzystania. Propaganda ma w końcu oddziaływać masowo i przekonywać jak najszersze grupy społeczne do przyjęcia określonego punktu widzenia.
Zapamiętajmy jednak ważną rzecz. Propaganda występuje w każdym systemie politycznym i jest charakterystyczna dla każdego reżimu politycznego. Propaganda nie pojawia się nie tylko w systemach niedemokratycznych czy totalitarnych. Nie kojarzmy jej także tylko z osobami znanych dyktatorów. Od propagandy trudno się uwolnić, ponieważ stanowi ona, bądź co bądź, skuteczne narzędzie oddziaływania na społeczeństwa, stąd też szybko i na stałe połączyła się ona ze światem polityki, a wszelkiego rodzaju jej oddziaływania były, są i prawdopodobnie zawsze będą istniały.
Propaganda polityczna – charakterystyka oddziaływania
Jeśli przyjrzymy się poszczególnym elementom składowym propagandy, a także jej funkcjom i zachodzącym procesom, zdecydowanie łatwiej będzie nam ją zauważyć i zrozumieć.
Propaganda, wbrew obiegowym opiniom, nie jest tylko sztuką pięknego mówienia, sztuki oratorskiej i nakłaniania do swoich racji czy idei – jest to bliższe perswazji. Propaganda zawiera w sobie element informacyjny. Pytanie, które powinniśmy sobie zadać podczas odbioru przekazu propagandowego powinno jednak brzmieć „na ile te informacje są prawdziwe”. Chodzi w końcu o to, aby przekazać pewne informacje właściwe dla jednej osoby dalej i skłonić do pewnego działania bądź zmiany myślenia odbiorców. Tym samym przyjęta informacja staje się w pewnym momencie „nasza”, a my sami stajemy się nośnikiem informacji, czyli najprościej mówiąc, mamy ją przekazywać innym.
Takie informacje charakteryzują się kilkoma rzeczami. Mają być one ścisłe, zwięzłe, szybkie i zrozumiałe. Dlaczego? Abyśmy mogli je lepiej zapamiętać, a następnie wiernie odtwarzać i przekazywać dalej. Niekoniecznie muszą być to wiadomości prawdziwe.
Ciekawym elementem propagandy są również apele. Są one wygodnym narzędziem do zarządzania społeczeństwem ze sceny politycznej. Czego mogą dotyczyć? Tego, abyśmy się w coś zaangażowali, przyłączyli się do jakiegoś działania, ale też abyśmy kogoś potępili lub wykluczyli. Jest to łatwy sposób, aby dzielić społeczeństwa na „przyjaciół i wrogów”, „swoich i obcych”, czy najprostszy podział „my i oni”.
Komunikaty propagandowe to również argumenty, które przecież należy dawać ludziom – uargumentowane komunikaty z natury są bardziej wiarygodne. W takich komunikatach pojawiają się także wezwania: do czujności, wytrwałości, zaangażowania itd.
Funkcje propagandy
Jedną z podstawowych funkcji propagandy jest integracja. Wokół czego? Najczęściej wokół danego systemu politycznego czy społecznego.
Każdemu systemowi zależy na tym, aby trwać i istnieć. Przedstawiciele tego systemu starają się zatem, za pomocą różnych środków przekonywać społeczeństwo i legalności i słuszności danego systemu. Mamy przyjąć, że określony system funkcjonuje w pewien określony sposób, którego nie powinniśmy kwestionować.
Kolejną funkcją, którą możemy wymienić jest adaptacja, nazywana także funkcją agitacyjną lub agitatywną. Człowiek przyjmuje pewne poglądy oraz ideologię i w myśl nich decyduje się na działanie np. wstępuje do jakiejś partii politycznej, młodzieżówki, wojska. Dobrym tego przykładem jest okres drugiej wojny światowej, a w jej czasie skuteczna propaganda III Rzeszy. Propaganda w tym okresie spowodowała, że ludzie poszli za określonymi przywódcami politycznymi i skutecznie realizowali założone przez nich cele polityczne.
Trzecią funkcją jest funkcja informacyjno-interpretacyjna. Tak jak wspomnieliśmy wcześniej, w przekazie propagandowym zawarte są informacje, ale oprócz tego znajdziemy tak od razu ich interpretację. Przyglądając się współczesnym mediom masowym, nietrudno jest zauważyć, że prezentujący dane informacje często pozwala sobie na ich interpretację. Może być ona mniej, lub bardziej subtelna, ale czasem nawet ta pierwsze wystarczy, aby wpłynąć na naszą podświadomość i aby odbiorca rozumiał daną informację w taki sposób, w jaki chce tego jej nadawca.
W propagandzie zauważyć możemy jeszcze wiele innych funkcji jak dezinformacyjna, demaskatorska czy dezintegracyjna. Propaganda wskazuje wrogów, demaskuje spiski, pokazuje, kto czyha na bezpieczeństwo systemu.
Zasady przekazu propagandowego
Oddziaływanie propagandowe, jeśli ma być skuteczne, musi być dobrze zaplanowane. Podstawową zasadą powinna być więc tutaj planowość. Co to znaczy? Przekaz propagandowy powinien być dobrze zaplanowany w miejscu i w czasie.
Do skutecznego przekazu propagandowego należy także dobrać odpowiednie środki wyrazu. Niekoniecznie muszą być to media. Dla przykładu, w latach 30 XX wieku w III Rzeszy powstało Ministerstwo Propagandy i Oświecenia Publicznego, którego celem było przejęcie kina, radia, prasy i innych możliwych kanałów do propagowania treści.
Czy propaganda powinna znać pewien umiar? Wbrew pozorom tak. Sam Adolf Hitler uważał, że nie można zakładać w stu procentach, że masy mają ograniczone zdolności poznawcze i mogą zorientować się, że przekaz nie jest prawdziwy, a co za tym idzie, szukać alternatywnych źródeł informacji. Można jednak starać się jak najbardziej odciąć ludzi od możliwości poszukiwania takich źródeł. Dobrym oraz aktualnym tego przykładem jest Korea Północna. Zastosowana jest tam koncepcja kłamstwa zorganizowanego – wszystko jest nieprawdą, ale nie ma „drugiej strony” i dostępu do informacji „z zewnątrz”. Istnieje tylko przekaz, który daje obywatelom państwo. Pojawianie się jednak od czasu do czasu prawdy w takim przekazie propagandowym, tylko go uwiarygadnia.
Co jeszcze charakterystyczne, propagandę cechuję wytrwałość i wielopłaszczyznowość. Oznacza to tylko, że przekaz trzeba powielać tyle razy (i na wielu płaszczyznach), aby społeczność przyjęła pewien punkt widzenia za swój.
Typologia propagandy
Podziałów propagandy jest wiele. Skupimy się dziś jednak na podziale na dwa kryteria: propagandę nakazującą i warunkującą. Pierwsza z nich charakteryzuje się tym, że oczekujemy od odbiorców natychmiastowej reakcji, odpowiedzi, działania. Propaganda warunkująca natomiast działa „w czasie”. Stopniowo przygotowuje ona do przyjęcia przez odbiorców odpowiednich komunikatów. Patrząc na te dwa podziały stwierdzić możemy, że teoretycznie trwalsza i skuteczniejsza jest propaganda warunkująca.
Inna typologia wskazuje na propagandę białą, szarą i czarną. Wskazuje się tutaj no to, że choć informacje niekoniecznie musza być prawdziwe, to ich sposób przekazu może być mniej lub bardziej jawny. Możemy wiedzieć kto jest propagandystą i znać jego intencje lub też nie.
Propaganda w polityce
W języku polityki elementy propagandowe pojawiają się bardzo często. Na początku wspomnieliśmy, że propaganda charakterystyczna jest dla wszystkich reżimów politycznych – demokratycznych, niedemokratycznych, totalitarnych i wielu, wielu innych.
Jeśli uważnie będziemy przysłuchiwać się politykom – wszystkich stron i ugrupowań – w języku, którym się posługują i w którym do nas mówią znajdziemy wiele elementów przekazu propagandowego. Będą to elementy przekazu ukrytego, niejawnego, często zawierającego półprawdy, nieprawdy czy też kłamstwo. Pamiętajmy jednak, że politycy nie zawsze oddziałują na nas w ten sposób w złych celach. Powinniśmy być świadomi tych przekazów, potrafić je rozpoznawać i wychwytywać, ale zawsze pozostaną one elementem gry politycznej.
Czym jest socjotechnika?
W poprzedniej części tekstu opisaliśmy Wam to, czym charakteryzuje się propaganda. Teraz zajmiemy się zagadnieniami związanymi z socjotechniką. Można powiedzieć, że niestety niesłusznie, socjotechnika podzieliła los propagandy. Pod jakim względem? Socjotechnika, podobnie jak propaganda, kojarzy nam się z manipulowaniem, a wcale nie musi ona nim być.
Początkowo zakładano, że socjotechnika będzie pewnym sposobem na to, aby teoretyczne nauki społecznie stały się bardziej praktyczne. Znaczy to mniej więcej tyle, że socjotechnika miała sprawić, aby nauki społeczne można było w sposób praktyczny wykorzystać np. w zarządzaniu społeczeństwem, w organizacji życia społecznego, w układaniu porządku społecznego. Miało się to jednak odbywać w zgodzie z systemem wartości wyznawanym przez dane społeczeństwo. Idealnie obrazuje to definicja socjotechniki przywołana przez Adama Podgóreckiego:
„Przez socjotechnikę rozumie się pewien swoisty zespół zaleceń dotyczący racjonalnych przemian życia społecznego. Te zalecenia mają informować o tym, jak za ich pomocą dokonywać celowych, z góry zamierzonych przekształceń społecznych w oparciu o przyjęte wartości i uznane twierdzenia teoretyczne”
Brzmi skomplikowanie, prawda? Nie jest to jednak takie trudne! Najprościej można powiedzieć, że socjotechnika to różne sposoby modelowania życia społecznego. Te modelowanie przebiegać może na wielu płaszczyznach i w wielu, odmiennych od siebie obszarach. Z działaniem socjotechnicznym mamy do czynienia np. w systemie wychowania czy w instytucjach oświatowych, czyli chociażby szkołach. Przecież już wtedy występuje zarządzanie i organizacja życia zbiorowości, jaką są tam uczniowie. Oprócz tego przekazuje się też uczniom pewne zalecenia związane z przyjmowaniem przez nich ról społecznych w życiu, pewne wartości i idee społeczne, aby wychować ich według schematu przyjętego dla społeczeństwa, w którym żyją.
Tak jak wspomnieliśmy wcześniej, działania socjotechniczne występują na różnych płaszczyznach i w różnych sferach. Mogą być to szkoły, jak napisaliśmy wyżej. Takie działania zauważyć możemy jeszcze w procesie naszego wychowania, w domach, w mediach, reklamach czy w polityce. Oczywiście wymieniamy tutaj tylko kilka, przykładowych obszarów działania socjotechniki, bo jest ich zdecydowanie więcej. W końcu, w każdym z obszarów stara się nas w pewien sposób ukształtować i nakłonić do zachowania w określony sposób.
Sposoby oddziaływania socjotechnicznego
Socjotechnika jest bardzo rozbudowaną dziedziną nauki. Co za tym idzie, posiada ona wiele technik i elementów charakterystycznych, którymi możemy się posługiwać w procesie oddziaływania socjotechnicznego. My dziś skupimy się na dwóch technikach: manipulacji oraz perswazji.
Manipulacja
Manipulacja, to charakterystyczny dla komunikowania rodzaj oddziaływania. Poprzez manipulację chcemy zmienić postawy i poglądy innych wbrew ich woli i bez ich wiedzy. Manipulować zaczynamy już bardzo wcześnie, kiedy jako dziecko próbujemy wywrzeć na swoich rodzicach czy opiekunach reakcję na pewne zachowania. Tak naprawdę wszyscy, rzadziej lub częściej, stosujemy manipulację. Nie lubimy przy tym jednocześnie, kiedy sytuacja się odwraca i to my stajemy się obiektem manipulacji. Manipulacja przekazuje nam komunikaty w sposób ukryty – próbuje nas nakłonić do jakiegoś działania lub przyjęcia danego punktu widzenia bez naszej wiedzy.
Perswazja
Jest to forma delikatniejsza i zdecydowanie bardziej przyjazna, niż manipulacja. Perswazja jest sytuacją komunikacyjną, w której ktoś nadal, podobnie jak w manipulacji, próbuje na nas wpłynąć i do czegoś nakłonić. Tym razem jednak następuję to za pomocą argumentów i mówi się nam o tym jasno, że się nas do czegoś namawia. To jest właśnie kluczowa różnica między manipulacją a perswazją. Przy perswazji mamy świadomość tego, kto jest źródłem komunikatu i czego od nas oczekuje. Zdając sobie sprawę z próby przekonania nas do czegoś pojawia się przed nami możliwość wyboru – możemy ulec lub odmówić. W przypadku manipulacji jest trudnej, ponieważ nie mamy pewności co do intencji nadawcy komunikatu.
Socjotechnika i propaganda a polityka
Socjotechnika na użytek polityki, tak samo, jak propaganda polityczna, ma nas przygotować do przyjęcia pewnego punktu widzenia. O ile przekaz propagandowy związany jest przede wszystkim z komunikowaniem pewnych racji i często ukrywaniem pewnych informacji, o tyle oddziaływanie socjotechniczne jest bardziej złożone i bardziej skomplikowane, bo opiera się na manipulacji, perswazji czy innych technikach.
Właśnie przez złożoność socjotechniki, jej działania i założenia realizowane są w dłuższej perspektywie. Cechą wspólną propagandy i socjotechniki jest jednak to, że obie one powinny być dobrze przemyślane i zaplanowane, aby były jak najbardziej skuteczne, co nie oznacza, że zawsze takie są.
W przypadku oddziaływania socjotechnicznego trudno jest mówić o świadomym i efektywnym wywieraniu wpływu. Możemy zaplanować pewną zmianę społeczną, wyznaczyć sobie cele i plan działania, ale nie oznacza to, że odniesiemy sukces. Dlaczego?
Poprzez te techniki chcemy oddziaływać na społeczeństwo, czyli na ludzi, których z natury cechuje nieprzewidywalność. Oznacza to, że nigdy nie możemy mieć pewności, czy odbiorcy naszych komunikatów dostosują się do naszych intencji. Możemy tylko założyć, że ludzie zachowają się w pewien określony sposób, jednak nie możemy mieć 100% pewności, że stanie się właśnie tak, jak MY tego oczekujemy.
Stąd też wypracowana została socjotechnika polityczna. Jest to specyficzna forma komunikowania o charakterze wybitnie jednokierunkowym. Jest to przekaz raczej informacyjny. Mniej ważne staje się tutaj to, kto i jakie zmiany społeczne próbuje kreować w świecie polityki, kogo popierać a kogo nie i jaki powinniśmy przyjąć punkt widzenia. Politycy raczej komunikują się z nami, prezentując nam pewne racje i chcąc, żebyśmy te racje przyjęli, często bez możliwości ich weryfikacji, kwestionowania czy negocjacji.
I propaganda i socjotechnika mają tu pewien wspólny mianownik. I pierwszą i drugą z nich możemy zdefiniować jako pewną charakterystyczną formę komunikowania, która zakłada, że odbiorca przyjmie komunikat nadawcy bez jego kwestionowania. Nie oznacza to jednak, że socjotechnika i propaganda to to samo i nie mogą bez siebie funkcjonować. Wręcz przeciwnie, są to zdecydowanie dwa osobne byty! Propaganda jest jednak formą komunikowania, wpływania, która oczekuje od nas konkretnej reakcji na dany przekaz. Socjotechnika natomiast jest złożoną procedurą dochodzenia do realizacji pewnych celów.
Kolejny Bryk Maturalny dobiegł końca
Teraz już znacie różnicę między propagandą a socjotechniką w polityce. Poznaliście cechy charakterystyczne obu tych zjawisk, a także wiecie, jak wyglądają w praktyce i jaki jest ich cel. Aby jeszcze bardziej zgłębić wiedzę z tego zakresu, zachęcamy do wysłuchania obu odcinków Podcastu Maturalnego, którego gościem był prof. Łukasz Scheffs. Jeśli jeszcze tego nie zrobiliście, to w oczekiwaniu na kolejny tekst, nie zapomnijcie zajrzeć do poprzedniego Bryka. Do zobaczenia!
Aleksandra Wesołowska
Absolwentka polonistyki, a obecnie studentka dziennikarstwa i komunikacji społecznej. Pasjonatka podróży i kultur Dalekiego Wschodu. Chce się rozwijać w dziedzinach dziennikarstwa oraz szeroko pojętego marketingu. Zainteresowana copywritingiem i wszelkiego rodzaju działalnością z nim związaną.
