Wiedza o Społeczeństwie to bez wątpienia wymagający przedmiot, który może sprawić trudności wielu uczniom. Czasem wszystko wydaje się zbyt zawiłe i skomplikowane, aby to zapamiętać w stu procentach. Jeśli przygotowujesz się do matury lub zajęć z tego przedmiotu, dobrze trafiłeś/aś! Zapraszamy na kolejny Bryk Maturalny!
Tym razem gościem Podcastu Maturalnego, na podstawie którego tworzymy dla Was ten artykuł był dr Krzysztof Duda, który opowie Wam o tym, jakie istnieją systemy polityczne na świecie, a także dokładniej scharakteryzuje te z nich, które na pewno przydadzą wam się w przygotowaniach do egzaminów.
Do wysłuchania pełnego wykładu dr. Dudy zapraszamy jak zawsze na Spotify i Youtube.
Słuchajcie nas wszędzie! W domu, w podróży, w samochodzie – zabierzcie nas ze sobą w drogę!
SŁOWNICZEK PODCASTOWY:
- Forma państwa – całokształt zasad funkcjonowania państwa, m.in. sposobów powoływania i sprawowania władzy, relacje między poszczególnymi jej organami, przyjęta w państwie forma rządów, ustrój terytorialny państwa
- Reżim polityczny – zasady, wartości i metody, jakimi posługują się rządzący w stosunkach z obywatelami. Możemy go podzielić na demokratyczny i niedemokratyczny, z czego drugi dzielimy na autorytarny i totalitarny
- Systemy polityczne – ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych, uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa
- Wskaźnik demokracji – swoisty „ranking” państw, w którym punktacja (od 0 do 10) wskazuje na poziom funkcjonowania demokracji w danym państwie
- Większość bezwzględna – większość osiągnięta, gdy liczba głosów „za” jest większa od sumy głosów „przeciw” oraz wstrzymujących się i musi stanowić więcej, niż 50% wszystkich głosów
- Większość względna – większość osiągnięta, gdy liczba oddanych na jedną opcję głosów musi przewyższać liczę głosów oddanych na rzecz pozostałych opcji i nie musi stanowić więcej, niż 50% wszystkich głosów
- Większość zwykła – większość osiągnięta, gdy więcej głosów zostało oddanych „za” niż „przeciw”, przy czym głosy wstrzymujące się nie są brane pod uwagę
Systemy polityczne – szybka powtórka z WOSu
Aby przeanalizować dane systemy polityczne, najpierw powinniśmy dowiedzieć się, na czym się skupić podczas analizy. Zacznijmy więc od kilku podstawowych pojęć, które pomogą Wam zrozumieć występujące typy systemów. Zwracając uwagę na tych kilka aspektów z pewnością będziecie w stanie rozstrzygnąć to, jak funkcjonuje dane państwo!
Wyobraźmy sobie zatem, że dostaliśmy za zadanie, aby opisać system danego państwa. Zacznijmy od zwrócenia uwagi, jaką formę rządów przybiera kraj, w jaki sposób funkcjonuje tam reżim polityczny, jakie relacje istnieją między poszczególnymi organami reżimu i jakie mają prawa. Sprawdźmy też, jakimi metodami posługują się rządzący nie tylko w kontaktach między sobą, ale także między obywatelami.
Dziś skupimy się jednak na opisie państw demokratycznych. Ważną kwestią będzie tu zatem wskaźnik demokracji, dzięki któremu możemy dowiedzieć się, w jaki sposób ustrój ten funkcjonuje w danym państwie i na jakim poziomie jest oceniany w skali od 0 do 10. Dzięki niemu możemy podzielić państwa na kilka kategorii: demokracje pełne, wadliwe, reżimy hybrydowe i reżimy autokratyczne.
W 2021 roku przeanalizowano 167 państw. Jako demokracje pełne uznano 21 państw, wadliwe 53, z reżimem hybrydowym 34, a w ostatnie kategorii znalazło się 59 państw.
Jesteście ciekawi jak wygląda podium? Najwyższy wynik osiągnęła Norwegia (9,75), drugie miejsce zajęła Nowa Zelandia (9,37), a na trzecim miejscu znalazła się Finlandia (9,27). Najgorzej natomiast wypadły Korea Północna (1,08), Mjanma/Birma (1,02) i Afganistan (0,32). Polska usytuowała się na 51 miejscu w tabeli z wynikiem 6,8 i zaliczana jest ostatecznie do demokracji wadliwych.
Systemy polityczne a miara demokracji
W literaturze znajdziecie wiele różnych propozycji jak mierzyć poziom demokratyczność państw na świecie. Do najbardziej uznanych należą Freedom in the World i Nations in Tranist od Freedom House, Democracy Reports od V-Dem, publikowany na łamach The Economist Democracy Index czy The Transformation Index. Każdy z nich przyjmuje inny sposób mierzenia demokratyczności, dlatego warto analizować je wszystkie razem, by poznać różne perspektywy.
Kolejnym czynnikiem w systemie politycznym, na który powinniśmy zwrócić uwagę, jest głowa państwa. Najczęściej, choć nie zawsze, jest to jednoosobowy organ, który reprezentuje suwerenność państwa. Zwykle przyjmuje funkcje reprezentacyjne, chociaż są państwa, w których ich głowa przyjmuje istotne funkcje w życiu politycznym. Nie oznacza to jednak, że pojedynczo rządzi albo tylko prezydent, albo monarcha – w obu ustrojach władza może być kolegialna, czyli wieloosobowa! Kolegialna głowa państwa również może być dwojaka: mogą w niej być członkowie równi względem siebie (Andora, San Marino) lub tacy, którzy stanowią kolegium wraz z przewodniczącym na czele (Szwajcaria, Bośnia i Hercegowina).
Przykładu pojedynczej głowy państwa nie trzeba daleko szukać, a wystarczy przyjrzeć się Stanom Zjednoczonym oraz Polsce.
Oczywiście od tego, kto stoi na czele państwa (tylko reprezentacyjnie bądź nie) zależy struktura organizacyjna, w której wyróżnimy podział na monarchię i republiki. W monarchiach występuje dość szeroki podział ze względu na metodę objęcia funkcji przez głowę państwa (elekcyjna bądź dziedziczna) czy też na typy, określające zakres kompetencji władczych panującego (absolutna, konstytucyjna, parlamentarna). Jeśli jednak chcecie poszerzyć swoją wiedzę na ten temat, odsyłamy was do poprzedniego odcinka Podcastu Maturalnego, a także do ostatniego Bryka Maturalnego, w których w całości opisujemy Wam monarchie!
Tutaj wspomnimy tylko o dwóch ciekawych przypadkach. Pierwszym niech będzie Eswatini – monarchia, w której wyróżnić możemy dwie głowy państwa: króla oraz jego matkę, która nazywana jest Wielką Słonicą. Chociaż jest ona raczej ceremonialną postacią, a władzę absolutną posiada król Mswati III, trzeba zaznaczyć, że pełni tam ona istotną rolę.
Drugim ciekawym państwem jest Samoa, oficjalnie kwalifikowana jako republika. Ona również ma głowę państwa, która określana jest mianem… o le Ao o le Malo. Wybierana jest przez 4 najważniejszych wodzów.
Systemy polityczne – charakterystyka wybranych typów
Skoro już wiecie, na co zwrócić uwagę analizując systemy polityczne, możemy przejść do opisu poszczególnych państw, który przyda Wam się nie tylko w szkole na lekcji WOSu, ale także może okazać się pomocny przy zadaniach maturalnych.
Zdajemy sobie sprawę, że typów systemów politycznych jest wiele, a państw do opisania jeszcze więcej. Nie przerażajcie się jednak ich liczbą – wybraliśmy te, które będą najbardziej przydatne dla Was i opiszemy je w taki sposób, aby już więcej nie sprawiały Wam żadnych trudności! Jakimi państwami się zajmiemy? Wielką Brytanią z systemem parlamentarno-gabinetowym, Stanami Zjednoczonymi z prezydenckim, Niemcami z kanclerskim, Szwajcarią z systemem parlamentarno-komitetowym oraz Francją z semiprezydenckim. Mamy nadzieję, że dzięki temu zobrazujemy Wam w pewnym stopniu funkcjonowanie każdego z państw i systemów. Zaczynajmy!
Wielka Brytania, czyli państwo bez konstytucji
Wyjaśniamy od razu, żeby nie zmylił Was nagłówek – oczywiście Wielka Brytania posiada konstytucję, jednak nie w takiej formie jak np. Polska, czy Stany Zjednoczone. Co mamy na myśli?
Konstytucja Wielkiej Brytanii nie jest spisana w jednym akcie. Zasady, którymi się posługuje są efektem długiej historii tej monarchii oraz tradycji. Istotną rolę odgrywają tu konwenanse konstytucyjne, ogólnie przyjęte normy postępowania. Niektóre z ustaw i praw istnieją jednak w formie spisanej, jak np. Deklaracja Praw.
Jeśli chodzi o głowę państwa, to jest nią król, obecnie Karol III, który panuje dożywotnio. Objęcie tronu jest dziedziczne i dotyczy zarówno męskich, jak i damskich potomków monarchy.
Król jest tu jednak jednostką reprezentacyjną – panuje, ale nie rządzi i nie jest odpowiedzialny politycznie. Jest swego rodzaju symbolem jedności państwa. Jakie organy w tym wypadku mają realny wpływ na politykę brytyjską?
Jest to m.in. premier, obecnie Rishi Sunak. Premierem zostaje lider zwycięskiego ugrupowania Izby Gmin. W Wielkiej Brytanii funkcjonuje także Gabinet (ok. 20 osób) i rząd (ok. 100 osób). Jednak to ten pierwszy jest najbliższy premierowi.
Oprócz tego chcemy zwrócić Waszą uwagę na parlament, w którego skład wchodzą Izba Gmin i Izba Lordów. W Izbie Gmin zasiada łącznie w kraju 650 posłów wybieranych w jednomandatowych okręgach wyborczych. Zasada tu jest prosta – osoba z największą ilością głosów wygrywa w danym okręgu. Liczba członków Izby Lordów jest zmienna, ale założyć można, że jest ich około 750. Zasiadają w niej członkowie różnych ugrupowań politycznych. Znajdziemy tam lordów duchownych, dziedzicznych, a nawet dożywotnich, powoływanych za wybitne osiągnięcia przez monarchę.
Stany Zjednoczone – system prezydencki
Wspomnieliśmy wcześniej, że system prezydencki funkcjonuje w Stanach Zjednoczonych. Przyjrzyjmy się jednak trochę bardziej jak wygląda taki system i jak funkcjonuje na tak wielkim i podzielonym terytorium.
Stany Zjednoczone to federacja składająca się z 50. stanów, a każdy z nich ma odrębne władze ustawodawcze, wykonawcze czy sądownicze. Można sobie więc zadać pytanie co jest podstawą funkcjonowania Stanów, jako całości? Zdecydowanie jest to tamtejsza konstytucja z 1787 r., która uznana jest powszechnie za najstarszą obecnie funkcjonująca konstytucję. Nie da się jej zmienić, choć można uchwalić co do niej poprawki. Nie jest to jednak tak oczywiste, jak się wydaje. Mimo tak długiego czasu jej funkcjonowania, łączna liczba jej poprawek to 27, z czego pierwsze 10 zostało uchwalone krótko po jej ustanowieniu!
Głową państwa jest tutaj prezydent, jednak nie jest on wybierany w wyborach bezpośrednich, ale w pośrednich. Prezydent posiada bardzo duże uprawnienia: osobiście nominuje członków swojego gabinetu, jest promotorem ustawodawstwa, posiada prawo weta, jest głównodowodzącym sił zbrojnych, kieruje polityką zagraniczną. Wybory rozgrywają się między kolegium elektorów z poszczególnych stanów i dopiero w kolejnym etapie odbywa się głosowanie na prezydenta. Jednak aby nim zostać trzeba spełnić szereg wymogów: mieć ukończone min. 35 lat, od urodzenia posiadać amerykańskie obywatelstwo i co najmniej 14 lat mieszkać w USA.
Innymi ważnymi organami funkcjonującymi w charakterystycznym tam trójpodziale władzy są Izba Reprezentantów (435 członków na 2 lata) oraz Senat (100 członków) Co ciekawe, senatorów wybierają poszczególne stany, a skład senatu zmienia się co 2 lata tylko w 1/3. Oznacza to, że sami senatorowie mają de facto 6 lat kadencji, mimo ich częstych wymian.
Kolejną interesującą instytucją w Stanach Zjednoczonych jest Sąd Najwyższy, w którego skład wchodzi 9 sędziów. Brak tam jednak Trybunału Konstytucyjnego.
Gdzie się podział prezydent? – Niemcy
Pierwsza osoba, która kojarzy się z osobą posiadającą władzę w Niemczech, to kanclerz. Nie oznacza to jednak, że nie ma tam prezydenta. Sprawdźcie z nami jak to wygląda naprawdę.
Niemcy wywodzą się z systemu parlamentarno-gabinetowego. Prezydent jest tu wybierany, ale nie ma to miejsca w wyborach powszechnych, a jego władza polityczna jest… niewielka. Cała władza jest skupiona wokół kanclerza, czyli szefa rządu. Co więc z prezydentem? Jest wybierany na 5 lat z możliwością reelekcji przez Zgromadzenie Związkowe (które składa się w połowie z posłów Bundestagu, a drugą połowę stanowią przedstawicielstwa landowe) i ustanawiany wielkością bezwzględną. Jeśli jednak pierwsze dwie tury nie rozstrzygną wyboru, w trzeciej wystarczy już wielkość względna.
Konstytucja jest aktem spisanym pod nazwą Ustawy Zasadniczej z 23 maja 1949 r. i należy, podobnie jak w Stanach Zjednoczonych do ustaw sztywnych.
Niemcy posiadają też w strukturze swojego państwa parlament, na który składa się Bundestag (min. 598 posłów) i Bundesrat (69 osób z poszczególnych 16 landów).
Wróćmy jednak do kluczowej dla nas i obywateli Niemiec osoby, czyli kanclerza. Jest to funkcja podobna do premiera w Polsce – kandydat wskazywany jest po konsultacjach prezydenta z partiami politycznymi. Musi uzyskać on większość bezwzględną już w I turze. Jeśli tego nie dokona, Bundestag może głosować nad swoim kandydatem z osiągniętą tą samą wielkością. Wtedy dopiero w III turze mogą (ale nie muszą!) rozstrzygnąć się wybory. Dlaczego nie muszą? Jeśli kandydat uzyska wielkość bezwzględną, to automatycznie zostaje kanclerzem. Jeśli jednak będzie to wielkość zwykła, wtedy mogą zostać zorganizowane nowe wybory. Tak wybraną osobę prezydent może mianować, przy czym wtedy nazywać się ona będzie „kanclerzem mniejszości” lub rozwiązać Bundestag i rozpisać nowe wybory.
Nie zapominajmy również o sądownictwie w Niemczech. Funkcjonujący tam Federalny Trybunał Konstytucyjny składa się z dwóch senatów. W każdym z nich zasiada 8 osób, które mają decyzyjność w wielu istotnych kwestiach. Sądownictwo jest w tym wypadku jednak o wiele bardziej rozbudowane.
Szwajcaria – jedno bardziej demokratycznych państw
Szwajcaria zajmuje bardzo wysoką pozycję w rankingach demokracji i zdecydowanie należy do państw określanych jako demokracje pełne. Jeśli zastanawialiście się, co jest tego przyczyną i jak wygląda system polityczny w takim państwie, ruszamy z wyjaśnieniami!
Zacznijmy standardowo od konstytucji: weszła ona w życie 1 stycznia 2000 r., jednak została uchwalona już w 1998 r., a rok później została poddana pod referendum.
Jedną z istotniejszych rzeczy w systemie politycznym Szwajcarii jest to, że nie ma ona premiera. Za wszystko w państwie odpowiada Rada Federalna – organ złożony z 7 osób, z czego każda z nich zarządza swoim departamentem. Jej wybór odbywa się poprzez wielkość bezwzględną przez członków Zgromadzenia na 4 lata w oparciu o tzw. „magiczną formułę”. Czym ona jest? Za tym hasłem kryje się nic innego jak podział funkcji pomiędzy partie polityczne. Trzy partie polityczne mają w tym wypadku dwóch kandydatów, czwarta partia ma jednego i tak powstaje Rada Federalna. Mimo różnych partii decyzje w niej zapadają wspólnie i są podejmowane razem przez Radców Federalnych. Wśród nich znajduje się także prezydent, który jest równy innym członkom rady – przewodniczy jej obradom, jednak nie ma żadnych, dodatkowych kompetencji.
W Szwajcarii zauważyć możemy też wyraźną rolę parlamentu podzielonego na 2 izby: Radę Narodu (200 osób) i Radę Kantonów (46 osób). Kanton to nic innego, jak jednostka administracyjna terytorium Szwajcarii, podobnie jak landy w Niemczech.
Sąd Federalny (inaczej Trybunał Federalny) jest organem dość mocno rozbudowanym. W jego skład wchodzi aż 38 sędziów, którzy mają zapewnić jednolite stosowanie prawa federalnego i poszanowanie praw w kraju. Rozstrzygają także ewentualne spory między Federacją a kantonami.
Co ciekawe, Szwajcarzy to społeczeństwo, które ma wiele możliwości (chociaż czasem tylko pozornie) decydowania o funkcjonowaniu kraju, w którym żyją. Aby zorganizować referendum dotyczące np. zmian zapisów w Konstytucji wystarczy zebrać 100 tys. podpisów. Dlaczego jednak czasem wydaje się to być pozorne? Możliwości jest wiele, a kwestie organizacji referendów nie są aż tak skomplikowane, a jednak zwykle przegłosowanie chociażby zmian w Konstytucji nie przebiega pomyślnie.
Systemy polityczne parlamentarno-prezydenckie – dualizm władzy we Francji
We Francji istnieją osobne organy takie jak prezydent, premier, a co za tym idzie parlament. Pytanie w tym wypadku brzmi, czy są to na pewno organy zupełnie od siebie osobne? Jaką sprawują rolę?
Rola premiera zależy od aktualnego układu politycznego, czyli tego, czy partia z większością w parlamencie popiera prezydenta, czy też nie. Prezydent jest nie tylko przedstawicielem kraju. Jest również zwierzchnikiem sił zbrojnych, sprawuje nadzór nad polityką zagraniczną, powołuje i odwołuje urzędy czy zarządza referendami. Po kadencji zasiada w Radzie Konstytucyjnej. Warto też zaznaczyć (lub przypomnieć), że prezydent Francji pełni jeszcze jedną odrębną rolę, którą jest współksiążę Andory.
Rada ta składa się z 9 osób. 3 pochodzą od przewodniczącego Senatu, 3 od przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego, a pozostałe 3 wyznacza prezydent. Sprawdza ona konstytucyjność ustaw oraz uznaje poprawność wyborów zarówno prezydenckich i parlamentarnych. Oprócz niej z istotniejszych organów w kraju funkcjonuje Rada Stanu, opiniująca ustawy i dekrety rządowe.
Z czego zatem składa się parlament? Z dwóch izb. Pierwsza z nich, istotniejsza dla Francji to Zgromadzenie Narodowe (577 osób w kadencji pięcioletniej). Warunkiem wejścia do Zgromadzenia jest uzyskanie wielkości bezwzględnej. Jednocześnie musi stanowić co najmniej 25% głosów osób uprawnionych do głosowania w danym okręgu. Jest to duża liczba, więc najczęściej odbywa się druga tura. Do niej przechodzą kandydaci, którzy uzyskali co najmniej 12,5% uprawnionych głosów. W tej turze wystarczy osiągnąć już wielkość zwykłą. Zwykle jednak pozostaje w niej już tylko dwóch kandydatów, co oznacza, że siłą rzeczy, ktoś z nich musi uzyskać ponad 50%. Druga izba, to Senat składający się z 348 osób powołanych na 6 lat. Jego połowa jest jednak odnawiana co 3 lata.
Podcast Maturalny zawsze gotowy, aby przyjść z pomocą!
Udało Wam się znaleźć to, czego szukaliście i znacie już dobrze systemy polityczne? A może jesteście u nas pierwszy raz i chcecie zostać na dłużej?
Ułatwiliśmy wam przygotowania do matury bądź egzaminów z tego zakresu tematycznego? Jeśli chcecie już teraz posłuchać kolejnych informacji z zakresu historii politycznej, zapraszamy was na Spotify oraz Youtube! Dzięki temu wiedzę macie zawsze ze sobą!
Podcast maturalny powstaje w ramach projektu „Z WNPiD na maturę”. Od 2016 r. organizujemy cyklicznie zajęcia dla maturzystów, które w czasie pandemii koronawirusa przenieśliśmy do przestrzeni wirtualnej. Dziś stawiamy na jedną z najbardziej popularnych form jaką jest podcast. Nasze zajęcia, niezależnie od formy prowadzenia, od lat cieszą się ogromnym zainteresowaniem i uznaniem ze strony uczniów szkół średnich.
Moim zdaniem wszystko działa bez najmniejszych zarzutów, zawsze merytoryczne i ciekawe treści przedstawione w przystępny sposób. Nie przychodzi mi do głowy żadne ulepszenie, które obecnie nie jest wykorzystywane. Cieszę się, że mam możliwość uczestnictwa w tych wykładach!
Mam nadzieję, że w przyszłym roku takie zajęcia będą się nadal odbywać!!! Uważam je za świetne wsparcie edukacji szkolnej!!! Dla mnie większość tematów była bardzo interesująca, a materiały publikowane na fb wykorzystałam na swoich lekcjach. Jeszcze raz wielkie dzięki!!!
To już wszystko, co przygotowaliśmy dla Was, jeśli chodzi o współczesne systemy polityczne. Przykuliśmy Wasza uwagę na dłużej? Bryk Maturalny powróci już niedługo z dawką kolejnej wiedzy! Jesteście ciekawi?
Podcast powstaje przy współpracy ze studentami i studentkami kierunku Produkcja audiowizualna: Oliwia Szeląg (współkoordynatorka projektu), Jakub Biegniewski (autor dżingla), Monika Lisiak (lektorka dżingla).
Aleksandra Wesołowska
Absolwentka polonistyki, a obecnie studentka dziennikarstwa i komunikacji społecznej. Pasjonatka podróży i kultur Dalekiego Wschodu. Chce się rozwijać w dziedzinach dziennikarstwa oraz szeroko pojętego marketingu. Zainteresowana copywritingiem i wszelkiego rodzaju działalnością z nim związaną.
Jeżeli chcecie bardziej zgłębić temat, polecamy Wam:
Sarnecki P., Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Wolters Kluwer Polska, 2012.
Współczesne systemu polityczne, red. Żmigrodzki M., Dziemidok-Olszewska B, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013.
Pułło A., Ustroje Państw współczesnych, LexisNexis, 2006.
Antoszewski A., Systemy polityczne współczesnej Europy, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.
