Czas Twojej matury nieubłaganie się zbliża? Może jesteś licealistą bądź licealistką, którego/którą interesują przedmioty takie jak historia czy WOS? Niezależnie od tego, na jakim etapie jesteś, z nami zdobędziesz rzetelną wiedzę z zakresu najnowszej historii politycznej. Zapraszamy na Bryk Maturalny!
Pierwszym gościem Podcastu Maturalnego był dr Marcin Łukaszewski, który wytłumaczy Wam i pomoże zrozumieć czym jest monarchia we współczesnym świecie. Z tekstu dowiecie się nie tylko o początkach monarchii, ale też o ich typach i funkcjonowaniu.
Cały odcinek znajdziecie na Spotify i Youtube!
Słuchajcie nas w drodze do szkoły lub ze szkoły, w autobusie, tramwaju czy samochodzie, albo wykonując codzienne obowiązki w domu. Podcast Maturalny możecie zabrać ze sobą wszędzie!
SŁOWNICZEK PODCASTOWY:
- Monarchia – forma rządów, w której reprezentantem władzy jest monarcha (np. król, car, cesarz, książę)
- Republika – przeciwieństwo monarchii. Forma rządów, w której władzę sprawuje osoba albo grupa ludzi wybrana przez obywateli lub ich przedstawicieli.
- Monarchia absolutna – forma monarchii, w której monarcha nie jest niczym i nikim ograniczony (np. Watykan)
- Monarchia konstytucyjna – w tym typie monarchii władza ograniczona jest przez konstytucję, a monarcha posiada ograniczony zakres władzy (np. ma wpływ na skład osobowy rządu) (np. Monako)
- Monarchia parlamentarna – tutaj władza ograniczona jest nie tylko przez konstytucję, ale także przez niezależny od monarchy parlament, od którego to zależny jest rząd (np. Hiszpania)
- Monarchia dziedziczna – monarchia, w której władza przechodzi na jedno z dzieci monarchy (zwykle najstarsza). Kiedyś kobiety miały znacząco utrudniony dostęp do dziedziczenia tronu. Obecnie w Europie jedynie Liechtenstein nie pozwala kobietom zasiadać na tronie
- Monarchia elekcyjna – decyzja o kolejnym monarsze podejmowana jest przez niezależny od niego organ
- Gubernator generalny – polityk formalnie wyznaczony przez brytyjskiego króla do reprezentowania go w jednym z państw, w których ten król jest głową państwa (król osobiście nie może doglądać każdego z państw!).
Skąd monarchia, czyli krótka lekcja historii
Zwykle systemy polityczne dzielimy na republiki i monarchie. My jednak skupimy się tym razem na tych drugich. Czym właściwie jest monarchia? Wydawać się to może oczywiste – państwa, w których rządzi król. Jak jest w rzeczywistości? Cóż, jest to nieco bardziej skomplikowane i złożone. Jednak nie ma co zniechęcać się na starcie – z pomocą przychodzi nam historia.
Samo słowo monarchia pochodzi z języka greckiego i jest połączeniem słów monos i archon, gdzie pierwsze z nich oznacza jeden/pojedynczy, a drugie panujący/zwierzchnik. Najprościej więc można powiedzieć, że są to rządy jednego władcy. Nie zawsze jest jednak tak, że nikt oprócz monarchy nie ma nic do powiedzenia, ale o tym później.
W historii, zanim wybierano jedną osobę, która miała być władcą, często rządzono wspólnie. Grono to składało się zwykle z mężczyzn i z tej samej grupy wyłaniano później monarchę. Przy jego wyborze nie brano pod uwagę kobiet, a także osób młodszych i niedoświadczonych. Mężczyźni ci musieli spełniać odpowiednie kryteria: musieli być doświadczeni życiowo, a więc być w odpowiednim wieku, ale też posiadać doświadczenie w boju. Istotna wtedy była też „przychylność niebios”. Uważano, że jeśli ktoś dobrze dowodzi, walczy i chroni lud, to ma przychylność boską i nadaje się na władcę. Zakładając, że cechy te przechodzą z ojca na syna, można mówić o powstaniu dziedziczenia tronu. Monarchowie sami lubili mówić o sobie, że są królami z woli Boga lub bogów. Nawet na monetach oprócz wizerunku władcy pojawiała się często fraza Dei gratia, czyli „z Bożej łaski”.
Monarchia kiedyś i dziś
Współcześnie monarchie to jednak mniejszość. Porównując ich liczbę do liczby państw republikańskich, stanowiłyby około ¼, przy czym dużą część stanowią te państwa, których głową jest Karol III, król Wielkiej Brytanii. Dodatkowo na świecie są też państwa, które są uznawane za monarchię, ale w których głowa państwa nie jest jednoosobowa. Dlaczego tak się stało? Już spieszymy z odpowiedzią!
Korzeni tego można poszukiwać już w rewolucji francuskiej, natomiast bez wątpienia kluczowe były obie wojny światowe (1914-1918; 1939-1945). Po I wojnie światowej liczba monarchii zmalała głównie przez porażkę państw centralnych, w których doprowadzano do zmian formy rządów na republiki. Dlaczego? Odpowiedź jest prosta – monarchów obciążano winą za podejmowane podczas wojny złe decyzje, które doprowadziły do strat. Odsuwano ich od tronu i wprowadzano ustrój republikański, jak np. w Niemczech. Natomiast po II wojnie światowej pojawiają się referenda, jak np. we Włoszech, w wyniku których zdecydowano o przejściu z monarchii na ustrój republikański. Kryzys monarchii związany był też z postępującą po 1945 r. dekolonizacją.
Przez 100 lat (1914-2014) liczba monarchii w Europie zmalała do około 12, co nie oznacza, że jest tylko 12 państw, których głową jest monarcha.
Wydaje się skomplikowane? Na pierwszy rzut oka pewnie tak. Przychodzimy jednak do Was nie po to, aby zarzucać Was liczbami i datami, ale żeby w prosty sposób przekazać Wam najważniejsze informacje!
Dlaczego więc nie określamy konkretnej liczby monarchii, a mówimy tylko, że jest ich „około tyle i tyle”? Idealnie pasuje tutaj stwierdzenie „bo to zależy”. Od czego?
Między innymi od badaczy i tego, co oni uznają za monarchię, a co nie do końca. Niektórzy nie biorą pod uwagę chociażby Watykanu czy Andory, mimo że choć są specyficzne, to są de facto monarchiami.
Pojawia się też kwestia kryteriów, które bierzemy pod uwagę określając typy monarchii. Jaki jest jej typ, jak wygląda tam rzeczywistość, jak przebiega wybór monarchy? Czynników jest wiele i nadal powstają spory, które z nich brać pod uwagę, a które niekoniecznie.
Istotna tutaj będzie także sytuacja Wielkiej Brytanii. Jeśli weźmiemy za kryterium osobę, która jest monarchą, będzie ona pojedyncza w postaci króla Karola III. Zauważmy jednak, że król Karol jest głową wielu państw jednocześnie. Gdyby zatem patrzeć na monarchię, jako na państwa, w których panuje taki ustrój, to ich liczba by wzrosła. Zaznaczmy, że może być także sytuacja odwrotna – Andorę czy Eswatini niektórzy badacze uznają za monarchie, jednak głowa państwa nie jest tam jednoosobowa. Jeśli więc ktoś zapyta Was kiedyś o liczbę monarchii na świecie odpowiedź „to zależy” i dopytanie o dokładne kryteria wydaje się jak najbardziej na miejscu.
Watykan a monarchia
Nie raz słyszymy w telewizji lub czytamy w Internecie słowa „Watykan” i „Stolica Apostolska”. Używane są jako synonimy, a to częsty błąd! Jak je rozróżnić? Co je łączy a co dzieli? Czy Watykan to monarchia?
Na samym początku zaznaczmy: Watykan jest monarchią! Specyficzną, ale jednak. Co w nim takiego wyjątkowego? Chociażby to, że jest absolutna, a posiada konstytucje. Może być ona jednak zmieniona w dowolnej chwili i czasie jeśli głowa państwa tak zadecyduje. Jest też monarchią elekcyjną. Oczywiście na czele Watykanu stoi papież.
Wydawać się może, że Watykan jest państwem, które powstało bardzo dawno temu? Niespodzianką dla niektórych może być to, że ostatecznie ukształtowało się ono dopiero w XX wieku, a duże zasługi miał w tym Benito Mussolini podpisując traktaty laterańskie (1929 r.), umowę z papieżem o powstaniu nowego państwa – Watykanu. Przyjrzyjmy się jednak jak sytuacja kształtowała się jeszcze wcześniej. Państwo Kościelne – struktura funkcjonująca przez dobrze 1000 lat istniało do 1870 roku. Właśnie w XIX wieku Włochy włączyły je w swoje terytorium. Mussolini postawił sobie jednak za punkt honoru rozwiązanie „kwestii rzymskiej”. Il Duce liczył na poparcie ze strony katolików, którzy do tej pory, zgodnie z nakazem papieża, stronili od udziału w życiu politycznym.
11 lutego 1929 roku zakończyły się negocjacje obu stron i powstało państwo Watykan. Jego teren był mały, co było na rękę obu stronom: papież chciał pozbyć się obowiązku zarządzania ogromną liczbą poddanych, a Mussolini „udowodnił”, że to on dyktuje warunki i nie odda papieżowi dużo włoskiej ziemi.
Stolica Apostolska istniała jeszcze przed powstaniem Watykanu. Nie znaczy to jednak, że nie mają one wspólnych cech, jednak nie są to synonimy. Stolica Apostolska jest uznawana za instytucję bez-terytorialną i reprezentuje władzę zwierzchnią papieża nad Kościołem katolickim. Składa się z papieża i jego najbliższych współpracowników. Głównym czynnikiem łączącym oba zwroty jest osoba papieża. Co jest ciekawą różnicą? Budżet. Watykan swój dochód czerpie głównie z… turystyki.
Czemu jednak uznajemy Watykan za państwo? Ma ono suwerenną władzę (Stolica Apostolska), terytorium oraz ludność. Watykan jest więc najmniejszym państwem świata! Nie dostaje się tam obywatelstwa na zasadzie prawa krwi albo urodzenia na terytorium państwa, można się o nie ubiegać w określonych warunkach bądź otrzymać prawo pobytu (np. jako dziecko do 18 roku życia). W tym wypadku jesteśmy pewni, że lepiej opowie Wam o tym dr Łukaszewski, do którego serdecznie odsyłamy!
Czy monarchia „wyszła z mody”?
Dowiedzieliście się już trochę na temat monarchii na świecie. Czy Waszym zdaniem jest to silny i przyszłościowy model rządów? Niestety, przewidywania co do tego nie zawsze są kolorowe.
Monarchia odrzucona raz bardzo często przepada na zawsze i jest do tendencja, która zwykle się sprawdza. Od monarchii stopniowo się odchodzi. Tak też zrobił Barbados zrywając unię z Wielką Brytanią w 2021 r., i stając się republiką. Według przewidywań ekspertów do podobnej zmiany może niedługo dojść na Jamajce.
Skoro zatem kolejne państwa chcą odchodzić od monarchii, a co za tym idzie część z nich uniezależnia się od Wielkiej Brytanii, to jak wygląda jej przyszłość? W ostatnim czasie zachodzą tam niemałe zmiany, które zaważyć mogą nie tylko na jej przyszłości, ale też przyszłości całego Zjednoczonego Królestwa. Jednak do wysłuchania rozważań na temat ostatnich wydarzeń, wyjątkowości tamtejszej monarchii, a także kondycji brytyjskiego systemu politycznego odsyłamy do podcastu dr. Jakuba Jakubowskiego i dr. Rafała Wiśniewskiego, także dostępnego na Spotify i Youtube.
Podcast Maturalny z wyciągniętymi rękami w Waszą stronę!
Uzyskaliście potrzebne Wam informacje? Poszerzyliście zakres Waszej wiedzy? Znaleźliście ciekawostki i chcielibyście więcej?
Mamy nadzieję, że u nas znaleźliście to, czego szukaliście i jesteście z tego zadowoleni! Oczywiście przypominamy o tym, że jeśli chcecie dowiedzieć się więcej na temat najnowszej historii politycznej, to znajdziecie nas na Spotify oraz Youtube! Dzięki Podcastowi Maturalnemu wiedzę macie zawsze pod ręką!
Podcast maturalny powstaje w ramach projektu „Z WNPiD na maturę”. Od 2016 r. organizujemy cyklicznie zajęcia dla maturzystów, które w czasie pandemii koronawirusa przenieśliśmy do przestrzeni wirtualnej. Dziś stawiamy na jedną z najbardziej popularnych form jaką jest podcast. Nasze zajęcia, niezależnie od formy prowadzenia, od lat cieszą się ogromnym zainteresowaniem i uznaniem ze strony uczniów szkół średnich.
Potrzebowałam tych zajęć, to najlepsza forma wykładów przygotowujących do matury, jaką znalazłam wśród innych ofert. Cenię możliwość odpowiadania na pytania, bo z takich lekcji wiele się wynosi. Prowadzący opowiadają w bardzo zachęcający i przystępny sposób – bez zbędnego zanudzania.
Dziękuję za to wszystko co robicie. Mimo że do matury trochę mi jeszcze zostało to już widzę owoce waszych działań przygotowujących. Wielkie dzięki!
Mamy nadzieję, że jesteście równie zadowoleni, co osoby, których opinie widzicie powyżej. Zapraszamy następnym razem po kolejną dawkę wiedzy! Ciekawi, czego będzie dotyczył następny tekst? Sprawdźcie sami niedługo.
Podcast powstaje przy współpracy ze studentami i studentkami kierunku Produkcja audiowizualna: Oliwia Szeląg (współkoordynatorka projektu), Jakub Biegniewski (autor dżingla), Monika Lisiak (lektorka dżingla).
Aleksandra Wesołowska
Absolwentka polonistyki, a obecnie studentka dziennikarstwa i komunikacji społecznej. Pasjonatka podróży i kultur Dalekiego Wschodu. Chce się rozwijać w dziedzinach dziennikarstwa oraz szeroko pojętego marketingu. Zainteresowana copywritingiem i wszelkiego rodzaju działalnością z nim związaną.
Jeżeli chcecie bardziej zgłębić temat, polecamy Wam:
Ławniczak, A., Monarchiczne i republikańskie głowy państwa w Europie, Kolonia Limited, Wrocław 2011.
Wiszowaty, M. M., Zasada monarchiczna i jej przejawy we współczesnych ustrojach europejskich i pozaeuropejskich monarchii mieszanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015.
