Zrozumienie systemu politycznego Rzeczypospolitej Polskiej jest wyzwaniem, które stoi przed tegorocznymi maturzystami i maturzystkami, przygotowującymi się do egzaminu z WOSu. I tym razem przychodzimy do Was z rozwiązaniem! Jeśli szukacie podstaw tego, jak wygląda nasz system polityczny, jesteście w dobrym miejscu. Przed Wami Bryk Maturalny!
Gościem tego odcinka Podcastu Maturalnego była dr Joanna Kałużna, która scharakteryzowała dla Was system polityczny RP. Dzięki temu lepiej poznacie struktury naszego systemu. Poznacie także podstawy, jakimi kieruje się nasze państwo i ułatwi Wam to przygotowania do sprawdzianu czy matury. Zapraszamy!
Do wysłuchania całego odcinka dr Joanny Kałużnej odsyłamy standardowo na Spotify oraz Youtube!
Miejcie nas zawsze przy sobie: w domu, tramwaju, w drodze ze szkoły czy w podróży. Zabierzcie nas ze sobą!
SŁOWNICZEK PODCASTOWY:
- System polityczny – ogół organów państwowych, które uczestniczą w działaniach politycznych w ramach funkcjonowania struktury danego państwa
- Forma państwa – całokształt zasad funkcjonowania państwa, m.in. sposobów powoływania i sprawowania władzy, relacje między poszczególnymi jej organami, przyjęta w państwie forma rządów, ustrój terytorialny państwa
- Republika – forma rządów, w której władzę sprawuje osoba albo grupa ludzi wybrana przez obywateli lub ich przedstawicieli.
- Niesprzeczność horyzontalna – to taka niesprzeczność, w której normy prawne są zgodne ze sobą, jeśli są normami tego samego rzędu
- Niesprzeczność wertykalna – to taka niesprzeczność, w której żadna z norm niższego rzędu nie jest sprzeczna z tymi wyższego rzędu
- Proces legislacyjny – proces tworzenia prawa, ściśle określony przez Konstytucję, Regulamin Sejmu i Regulamin Senatu
- Prawo weta (zawieszającego) – prawo wyrażania przez Prezydenta RP sprzeciwu wobec projektu ustawy. Odrzucenie weta jest możliwe większością 3/5 głosów w Sejmie. Oprócz weta zawieszającego występuje, niespotykane w polskim systemie, weto ostateczne.
- Kontrola prewencyjna – kontrola danej ustawy zanim wejdzie ona w życie
- Kontrola następcza – kontrola danej ustawy po tym, jak wejdzie ona w życie
Zacznijmy od podstaw, czyli z czego składa się system polityczny
Na początek powinniśmy zadać sobie pytanie “co to jest system polityczny?”. Najprościej można powiedzieć, że jest to ogół organów państwowych, wszelkie występujące w państwie partie polityczne, ale nie tylko. Są to też organizacje, grupy społeczne (te formalne i nieformalne), np. fundacje, stowarzyszenia, związki zawodowe. Są to zatem wszystkie te podmioty, które będą uczestniczyć w działaniach politycznych w ramach funkcjonowania struktury danego państwa. To jednak nie wszystko. Na system polityczny składa się także ogół generalnych zasad i norm, które regulują wzajemne stosunki między wszelkimi wyżej wymienionymi podmiotami.
Zasady ustrojowe, czyli jak zacząć charakterystykę polskiego systemu politycznego
Żeby zrozumieć, dlaczego charakteryzujemy polski system polityczny jako parlamentarno-gabinetowy powinniśmy w pierwszej kolejności skupić się na zasadach ustrojowych. Znajdziemy je w Konstytucji, czyli naszym najważniejszym akcie prawnym. Przyjrzyjmy się zatem kluczowym z nich.
Pierwsza zasada to określenie formy rządów – jeśli ją określimy, już zawęzimy nasze pole poszukiwań, gdy będziemy chcieli scharakteryzować dany system polityczny. Oczywiście głównym podziałem jest tu wyróżnienie na republiki i monarchie (wszelkiego rodzaju, a jest ich wiele!). Aby bardziej zgłębić temat monarchii, ich funkcjonowania, podziału, a także poznać charakterystyczne ich przykłady, odsyłamy Was do pierwszego Bryka Maturalnego oraz podcastu dr. Marcina Łukaszewskiego, w których znajdziecie wszelkie interesujące Was informacje!
Wracając jednak do systemu politycznego RP, jest ona republiką, bo posiada republikańską formę rządów. Informacje na ten temat znajdziemy już w art. 1 naszej Konstytucji, gdzie widnieje zapis, że RP jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli, a w art. 4, że władza RP należy do narodu i jest sprawowana pośrednio poprzez jego przedstawicieli, lub też bezpośrednio.
Demokratyczne państwo prawa
Kolejną ważnym elementem jest zasada demokratycznego państwa prawnego. Co to takiego? Znów cytując Konstytucję, RP jest “demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”. Aby uznać państwo za demokratyczne muszą być spełnione 3 warunki. Istnienie podstawy prawnej dla wszelkich działań państwa w stosunku do obywateli, poręczenie obywatelom przez państwo pewności prawa i powstrzymanie się państwa od wkraczania w sferę wolności osobistych. Prawo, jak możecie zauważyć, musi być zatem przestrzegane nie tylko przez obywateli, ale też przez państwo – prawo rządzi państwem.
Wszelkie organy państwowe zobowiązane są jakimiś normami prawnymi, a wszelkie normy prawa muszą być w państwie uwarunkowane aksjologicznie. Brzmi skomplikowanie? Spokojnie! Oznacza to tyle, że nie może między mini zachodzić sprzeczność, którą podzielimy na horyzontalną oraz wertykalną. Z kolei, aby nie zachodziła sprzeczność wertykalna – żadna z norm niższego rzędu nie może być sprzeczna z tymi wyższego rzędu. Jest to podstawowa hierarchia aktów prawnych przestrzegana w demokratycznym państwie prawnym.
Organy, które będą pilnowały tego, aby dane prawo było przestrzegane to m.in.:
- Trybunał Konstytucyjny – sprawdza, czy normy niższego rzędu są zgodne z normami wyższego rzędu i treścią Konstytucji, rozstrzyga spory między centralnymi organami państwa
- Naczelny Sąd Administracyjny – sprawdza zgodność decyzji administracyjnych wydawanych przez organy państwowe
- Trybunał Stanu – pomaga w wypadku, gdy należy pociągnąć do odpowiedzialności za naruszenie prawa najwyższych urzędników państwowych (także osobę sprawującą funkcję prezydenta!)
Istnieje także grupa organów wyspecjalizowanych jak Najwyższa Izba Kontroli czy Państwowa Inspekcja Pracy, które dokonują kontroli danych jednostek.
Kiedy natomiast to obywatel podejrzewa naruszenie jego praw, może się zgłosić o pomoc. Takie organy pomocy to Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka czy nawet Trybunał Konstytucyjny (procedura skargi konstytucyjnej).
Inne zasady konstytucyjne
Wyróżnimy także zasadę jedności państwa, czyli, najprościej mówiąc to, że państwo polskie jest jednolite pod względem terytorialnym, nie posiada struktur, nie jest podzielone na żadne obszary autonomiczne jak chociażby kantony w Szwajcarii, stany w Stanach Zjednoczonych czy landy w Niemczech.
Ważnym aspektem będzie też zwierzchnictwo narodu. Konstytucja określa ogół obywateli jako naród, który sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli. W państwie demokratycznym to naród jest źródłem władzy, a źródłem prawa jest konstytucja, w przypadku Polski Konstytucja RP.
Wspomnieć tu również należy o dobrze Wam znanej zasadzie trójpodziału władzy, która obowiązuje w RP. Jeśli chodzi o organy, które sprawują poszczególną władzę w Polsce, są to: w wypadku władzy ustawodawczej Sejm i Senat, wykonawczej Prezydent wraz z Radą Ministrów, a sądowniczej sądy i trybunały. Między tymi organami następuję wzajemne oddziaływanie, które ma na celu wypracowanie poszczególnych, założonych i najlepszych rozwiązań. Taki podział władzy zapewnia stabilność w Polsce.
Ostatnia zasada, którą dla Was przytoczymy, to decentralizacja władzy publicznej. Polega ona na przekazaniu kompetencji w zakresie wykonywania pewnych zadań strukturom niższym. Żeby ona zaszła niezbędne jest przekazanie uprawnień, względnej swobody działania i oczywiście środków ich na realizację. Żeby ona zaszła niezbędne jest przekazanie uprawnień, względnej swobody działania i oczywiście środków na ich realizację. Najlepiej z hasłem decentralizacji władzy publicznej powiązać funkcjonowanie samorządu terytorialnego, który został przywrócony po 1989 roku, chociaż, jak możemy wiedzieć, działał on także w PRL-u. Nie był on jednak wtedy niezależny w realizacji swoich kompetencji. Jako ciekawostkę dla Was wspomnimy, że to właśnie do organów jednostek samorządu terytorialnego odbyły się pierwsze wolne wybory po transformacji ustrojowej!
Tak mniej więcej wyglądają zasady, którymi kieruje się system polityczny RP. Jeśli chcielibyście poznać inne typy systemów, zapraszamy do lektury poprzedniego Bryka Maturalnego, a także do wysłuchania podcastu, którego gościem był dr Krzysztof Duda! My przejdziemy jednak dalej do charakterystyki Polski i tego, jak w praktyce wygląda nasz system polityczny.
Polska i system parlamentarno-gabinetowy
Jak już wcześniej wspomnieliśmy, w naszym kraju funkcjonuje system parlamentarno-gabinetowy. To, jak funkcjonują poszczególne systemy opisywaliśmy Wam w poprzednim Bryku. Tym razem skupimy się na przykładzie Polski. Zobaczcie z nami, dlaczego w ten sposób określamy system polityczny Polski i jak funkcjonują w nim poszczególne organy!
Zacznijmy od Prezydenta
Prezydent posiada szereg kompetencji, które można podzielić na wiele kategorii. Ważnym tu jednak będzie to, jak silna jest dana kompetencja w systemie.
Posiada on uprawnienia, które określilibyśmy mianem organizacyjno-technicznych. Będzie to m.in. zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu, wyznaczanie dnia wyborów, zwołanie pierwszego posiedzenia Sejmu i Senatu czy otwarcie pierwszego posiedzenia Senatu. Ale czy realizacja tych kompetencji może być różna, gdy, zupełnie inna osoba będzie pełnić urząd Prezydenta? Nie do końca. Zarządzanie tych wyborów nie ma przecież wymiaru w pełni spontanicznego. Prezydent jest zobligowany pewnymi terminami ustawowymi, do których musi się dostosować. Nie mogą być to zatem losowo wybrane przez niego daty.
Spójrzmy teraz na jego kompetencje w zakresie procedur legislacyjnych. Ma on prawo do zgłoszenia projektu ustawy oraz projektu zmiany Konstytucji. W pierwszym przypadku przysługuje mu także prawo weta zawieszającego.
Weto ustawodawcze dzielimy na zawieszające i ostateczne. W Polsce może być ono odrzucone większością 3/5 w Sejmie. Inaczej wyglądałaby siła oddziaływania Prezydenta, gdyby miał weto ostateczne, jednak ma to miejsce w systemach przede wszystkim prezydenckich.
Kolejną ważna kompetencją w ramach procedur legislacyjnych jest możliwość wystąpienia z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności projektu ustawy z Konstytucją. Dlaczego jest to takie ważne? Prezydent jako jedyny ma możliwość rozpoczęcia kontroli prewencyjnej – kontroli danej ustawy zanim zacznie ona funkcjonować. Każdy inny, uprawniony do tego organ może zainicjować tylko kontrolę następczą, czyli kontrolę takiej ustawy, która już weszła w życie.
Prezydent ma także prawo do skrócenia kadencji Sejmu lub obowiązku jej skrócenia. Prawo skrócenia przysługuje, jeżeli w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłużenia sejmowi projektu ustawy budżetowej nie zostanie przedstawiona prezydentowi do podpisu. Jest do działanie fakultatywne. Obowiązek skrócenia musi być zrealizowany tylko w przypadku, gdy procedura powołania rządu zakończy się niepowodzeniem. Warto pamiętać, że w polskim systemie mówmy o skróceniu kadencji Sejmu i Senatu, niepoprawnym jest stwierdzenie „rozwiązanie parlamentu” – to określenie publicystyczne!
Prezydent a inne ograny państwa
Prezydent nie zawsze działa sam. Pozostaje on w stałym kontakcie w innymi organami, co jednak nie oznacza, że ma decydujący głos. Zacznijmy więc od początku, czyli od jego relacji z Radą Ministrów.
Prezydent desygnuje i powołuje prezesa Rady Ministrów, przynajmniej, jeśli mówimy o tej podstawowej procedurze. Może wskazać dowolną osobę, jednak praktyka mówi o wcześniejszych konsultacjach z liderem wygranego ugrupowania lub liderami ugrupowań, czasem opozycyjnych, ale mających zdolność utworzenia rządu koalicyjnego.
Drugą płaszczyzną ich relacji jest polityka zagraniczna. Prezydent współdziała w tym zakresie z Radą Ministrów. To Rada inicjuje politykę zagraniczną, nadaje jej określony kierunek. Prezydent powinien wspierać Radę w wyznaczonych przez nią kierunkach polityki zagranicznej, nawet, gdy będzie to tylko milczenie z jego strony. Nie może dążyć on do realizacji swojej własnej wizji. Trochę inna sytuacja występuje w przypadku ratyfikowania i wypowiadania umów międzynarodowych. Chociaż i tu istotna jest rola Rady czy Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Dodatkowo, Prezydent mianuje i odwołuje przedstawicieli RP, ambasadorów czy konsuli, natomiast robi to na wniosek ministra.
Na jakich jeszcze płaszczyznach możemy zobaczyć współpracę Prezydenta z innymi organami państwa?
Jest to np. bezpieczeństwo i obronność państwa. Prezydent jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych. W czasie pokoju pełni tę funkcję za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej, który, trzeba powiedzieć, jest jakby współpracownikiem premiera i to premier wybiera, kto nim będzie. W okresie wojny prezydent ma prawo powołać/odwołać dowódcę sił zbrojnych. Powołuje też dowódców rodzajów sił zbrojnych, nadaje stopnie wojskowe, określa kierunek sił zbrojnych czy szczególne uprawnienia w okresie stanów nadzwyczajnych: wyjątkowego, wojennego, klęski żywiołowej.
Istnieje także zbiór kompetencji kreacyjnych, które realizowane są przy udziale przede wszystkim Sejmu, jak chociażby wystąpienie z wnioskiem o powołanie Prezesa Narodowego Banku Polskiego.
Kompetencje Prezydenta mają charakter enumeratywny, co oznacza tyle, że są one wypisane w Konstytucji jedna po drugiej, są konkretne. Zaznaczmy, że nie zawsze to tak wygląda. W przypadku Rady Ministrów spotkamy się z pewnego rodzaju domniemaniem kompetencji. Ma ona nakreślone pewne obszary, w których działa, ale jeśli w ramach tego pojawią się nowego typu zadania, to też zostaną przyporządkowane Radzie Ministrów. Realizuje ona więc wszystkie zadania, które nie zostały w treści norm prawnych tak ściśle określone i przypisane innym organom.
Sejm i Senat – funkcjonowanie władzy ustawodawczej
Sejm i Senat to takie instytucje, które posiadają i sprawują władzę legislacyjną. Do ich zadań należy procedowanie nad projektem ustawy w różnych trybach (zwykłym, pilnym) czy o zmianie Konstytucji. Sejm ma także decydujące zdanie w przypadku zarządzania referendum ogólnokrajowego. Nie znaczy to jednak, że Senat nie ma w tej sprawie głosu. Może on przychylić się do wniosku prezydenckiego i też je zorganizować.
Sejm może również powoływać komisje śledcze w celu dookreślenia, w jakim zakresie doszło do nadużyć działania, funkcjonowania organów państwa. Korzysta z form kontrolnych (na przykład interpelacji) wobec Rady Ministrów, której także udziela w odpowiedniej procedurze wotum zaufania, bądź nieufności..
Biorąc pod uwagę wszelkie relacje, połączenia i współdziałanie wymienionych organów państwa polskiego, bez wątpienia można stwierdzić, że jest to system parlamentarno-gabinetowy Widzimy w nim istotną rolę Sejmu i Senatu. W wielu działaniach wymagane jest osiągnięcie porozumienia między nimi i Radą Ministrów. Należy jednak w tym wszystkim pamiętać o dość silnych i istotnych kompetencjach i rolach Prezydenta RP, które wynikają w pewnym stopniu z historii, a konkretniej z Małej Konstytucji z 1992 roku. Zaznaczmy także fakt, że żaden z dotychczasowych prezydentów RP nie wykorzystywał swoich kompetencji do tego, aby zaznaczyć swoją siłę i dominację opóźniając tym samym działania Rady czy doprowadzając do znacznych nieporozumień wewnątrz organów naszego systemu politycznego.
Podcast Maturalny – zawsze pod ręką, aby Wam pomóc!
Podobał Wam się kolejny Bryk Maturalny? Być może zachęciliśmy Was do wysłuchania naszego podcastu lub przeczytania naszych poprzednich i czekania na kolejne Bryki Maturalne?
Przede wszystkim mamy nadzieję, że znaleźliście tutaj te informacje, których szukaliście i które pomogły Wam w przygotowaniach na zbliżający się egzamin. Jeśli nie możecie doczekać się kolejnych tekstów z tej serii, zapraszamy Was na Spotify oraz Youtube, gdzie znajdziecie odcinki Podcastu Maturalnego, w oparciu o który powstają dla Was te artykuły!
Podcast maturalny powstaje w ramach projektu „Z WNPiD na maturę”. Od 2016 r. organizujemy cyklicznie zajęcia dla maturzystów, które w czasie pandemii koronawirusa przenieśliśmy do przestrzeni wirtualnej. Dziś stawiamy na jedną z najbardziej popularnych form jaką jest podcast. Nasze zajęcia, niezależnie od formy prowadzenia, od lat cieszą się ogromnym zainteresowaniem i uznaniem ze strony uczniów szkół średnich.
Dziękuję bardzo za zajęcia i trzymam kciuki za podobne inicjatywy w przyszłości.
Nie widziałam innych długoterminowych zajęć dla maturzystów w Internecie. Uratowaliście moje przygotowania na studia i matury. Dziękuję!
Jeśli chodzi o system polityczny RP, to już wszystko, co przygotowaliśmy dla Was na dzisiaj. Bryk Maturalny powróci do Was niedługo z kolejną dawką wyczekiwanej wiedzy z zakresu najnowszej historii politycznej. Zostańcie z nami!
Podcast powstaje przy współpracy ze studentami i studentkami kierunku Produkcja audiowizualna: Oliwia Szeląg (współkoordynatorka projektu), Jakub Biegniewski (autor dżingla), Monika Lisiak (lektorka dżingla).
Aleksandra Wesołowska
Absolwentka polonistyki, a obecnie studentka dziennikarstwa i komunikacji społecznej. Pasjonatka podróży i kultur Dalekiego Wschodu. Chce się rozwijać w dziedzinach dziennikarstwa oraz szeroko pojętego marketingu. Zainteresowana copywritingiem i wszelkiego rodzaju działalnością z nim związaną.
